نشریه هفت آسمان
پیاپی 80 (بهار و تابستان 1400)

شیعیان نزاری پس از استقرار در ایران با توسعه طلبی سلاطین ترک، مانند سلجوقیان و به ویژه خوارزم شاهیان، در ایران مبارزه کردند. درگیری شدید بین شیعیان نزاری و خوارزم شاهیان از موضوعات مهم در این مقطع تاریخی در عهد سلطان جلال الدین خوارزم شاه است. امروزه سیرت جلال الدین منکبرنی از منابع موثق این دوره است. حکومت خوارزم شاهیان در زمان سلطان جلال الدین با دو تن از فرمانروایان شیعیان نزاری، جلال الدین حسن و علاءالدین محمد، هم عصر بود. بیشترین مناسبات و درگیری سلطان خوارزم شاه با علاءالدین بر سر مسایل سیاسی بود. سلطان خوارزم شاه با اقتداری که در هنگام حمله مغولان در ایران داشت در اتحاد فرمانروایان علیه مهاجمان می کوشید اما با وجود دولت کوهستانی شیعیان نزاری که دولتی درون دولت خوارزم شاهیان بود و به دنبال اتحاد با مغولان بودند، این امکان، یعنی مقابله با مغولان، دشوار می نمود. با توجه به مقاومت شدید نزاریان در برابر دولت مرکزی خوارزم شاه، اختلافات بسیار بین آنها وجود داشت که نمی شد به آسانی از آن چشم پوشید و اختلافشان مانع اتحاد می شد.

کلام جدید در زمره علوم عقلی است که نقش مهمی در دفاع از مباحث اعتقادی و دینی دارد. جریان اعتزال نیز یکی از فرقه های خردورز کلامی است که در سده دوم پیدایش اسلام شکل گرفت و تا اواخر قرن چهارم فعال بود، اما در تطور تاریخ کم کم فروغش را از دست داد و با حمله مغولان در قرن هفتم افول کرد. در دو سده اخیر، نومعتزله خردورزی معتزله کهن را احیا کردند و بنیادهای فکری و اعتقادی معتزله با رویکرد جدید عقل گرایی در مبانی دینی در حال توسعه و انتشار است. کلام جدید (مسایل جدید کلامی) در روش استنباط با معتزله و نومعتزله همگرا است. پژوهش پیش رو با جمع آوری داده های کتاب خانه ای و تحلیل و توصیف آنها در مقام دست یابی به پاسخی برای این پرسش است که مسایل جدید کلامی، خصوصا رابطه عقل و دین، چه اعتبار و جایگاهی در معتزله و نومعتزلیان دارد.

مطالعه مکتوبات قرون میانه درباره سیره [حضرت] محمد باید همراه با مطالعه تاریخ وی باشد، وقایعی که شواهد متعددی در منابع مختلف برای آنها داریم. گزارش ابن اسحاق از سیره [حضرت] محمد و خلاصه آن که ابن هشام تهیه کرده، همگی محصول دوران خود این نویسندگان اند. یک نمونه خودسانسوری که یکی از راویان ابن اسحاق اعمال کرده و دو نمونه سانسور که ابن هشام اعمال کرده و بسیاری از مطالب پیشینیان خود را حذف کرده است، به درک بهتر بافت اجتماعی و سیاسی این سیره ها کمک می کند.

تاریخ نشان می دهد که ایرانیان مانند بسیاری از دیگر اقوام متمدن و باسابقه جهان همواره دیندار زیسته اند. دینداری ایرانیان در دنیای امروز نیز همچنان نکته ای در خور توجه و زبانزد نزد اندیشمندان دین پژوه است. با این حال، از برخی دلایل و شواهد موجود برمی آید که در آینده ای نه چندان دور وضعیت دینداری در ایران دگرگون شود. دینداری اکنون و قرن ها پیش از این در ایران، دینداری فقه مدارانه بوده است؛ این نوع دینداری که به حسب اوضاع و احوال خاص دوران غیبت و رویکرد غالب فقهی، احتیاط محور و تا حدی مشکل است، تاکنون نتوانسته است رضایت و خرسندی عمومی دینداران را برانگیزاند. لذا به نظر می رسد در آینده ای نزدیک شکل دینداری ایرانیان تغییر کند و از شریعت مداری مبتنی بر فقه و فقها، به معنویت گرایی صوفیانه، که خود نیز سابقه تاریخی بلندی در میان اقوام ایرانی داشته و دارد، گرایش یابد. در این مقاله، با رویکردی الاهیاتی به دین و انسان می نگریم و انواع دینداری را از نظام وجودی این دو اخذ می کنیم. نوع دینداری آینده ایرانیان خود می تواند شاهدی بر بی اعتنایی به بخش یا بخش هایی از ابعاد دین و نظام وجودی آدمی باشد.

مولف در نوشتار پیش رو عهده دار بررسی نقش نمادگرایی نور در آیین بودای پاک بوم، معنای اساسی و کارکردی است که این آیین در آموزه های نجات شناسی خود دارد. بر اساس داده های تاریخی، نمادگرایی نور حالتی است که در تجربه دینی مواجهه با آن صورت می گیرد. این نور، به تعبیر الیاده، فرد را از موقعیتی نامقدس بیرون می آورد و به درون قلمرو مقدس پرتاپ می کند. در واقع، تجربه نور، تجربه ای شخصی است که با تاریخ، فرهنگ و آموخته های دینی فرد ارتباط دارد. نمادگرایی نور در آیین بودای پاک بوم با نام بودا آمیدا گره می خورد و حاکی از خردی است که با انضباط های مراقبه ای، کمال اخلاقی و اعمال عبادی، می توان آن را تجربه کرد و رستگار شد (جیری کی). رستگاری به وسیله ایمان از طریق تاری کی، تفسیر دیگری است از نجات شناسی آیین بودای پاک بوم که شینران آن را مطرح می کند و در آن، فرد بدون تلاش فردی و با تکیه بر دل مهربان آمیدا، از طرف او پذیرفته و محفاظت می شود، چراکه آمیدا، انسان را آن گونه که هست، می پذیرد.

امروزه مکتب تشیع و خاستگاهش جایگاه ویژه ای در مطالعات جهانی یافته است. لذا لازم است به رویکردهای جدید در این زمینه نیز توجه شود. پژوهشگر غربی، جونا وینترز، در مقاله «خاستگاه تشیع: اجماعی از تحقیقات غربی» خاستگاه تشیع را در سه حادثه کلیدی غدیر خم، حدیث کاغذ و قلم، و سقیفه بنی ساعده از سه منظر شیعیان، اهل سنت و مستشرقان با شیوه تاریخ پژوهی غربی ارزیابی کرده است. ویژگی های منحصر به فرد مقاله وی یاریگر پاسخ به برخی از شبهات درباره خاستگاه تشیع است. با عنایت به اینکه این مقاله، روش شناسی کار تطبیقی را به خوبی نشان می دهد، الگویی مناسب برای پژوهش های تطبیقی است. در واقع، با ترجمه این اثر از انگلیسی به فارسی، شیعه پژوهان داخلی در شیعه پژوهی با روش های جدید غربیان و کارهایی از این قبیل که با روش شناسی کنونی غربیان تهیه شده، بیشتر آشنا می شوند و آثار روشمندتری را به جامعه عرضه می کنند.